Chợ nổi Cái Răng, một biểu tượng của văn hóa ẩm thực sông nước miền Tây Nam Bộ, vừa được tạp chí du lịch Travel+Leisure Asia xếp vào vị trí thứ 7 trong danh sách ’10 khu chợ ẩm thực hấp dẫn nhất thế giới’. Sự công nhận này không chỉ phản ánh giá trị của văn hóa ẩm thực đặc trưng mà còn khẳng định sự tồn tại của một nét sinh hoạt độc đáo ở khu vực này. Tuy nhiên, thực trạng hiện nay cho thấy văn hóa chợ nổi đang dần mai một khi số lượng ghe thuyền tham gia buôn bán giảm đáng kể.
Trước đây, chợ nổi không chỉ là nơi trao đổi hàng hóa đơn thuần mà còn là một không gian văn hóa phong phú, thể hiện bản sắc của vùng đất ‘trên bến dưới thuyền’. Ở đó, mỗi chiếc ghe đóng vai trò như một ‘gian hàng’, và mỗi thương hồ là một thành viên của cộng đồng cư dân sông nước. Tuy nhiên, trong thập kỷ qua, số lượng ghe buôn tại chợ nổi Cái Răng đã giảm từ hơn 500 xuống còn chưa đầy 250. Tình trạng tương tự cũng được ghi nhận tại các chợ nổi khác như Cái Bè, Ngã Năm, Ngã Bảy và Long Xuyên.
Sự suy giảm này có thể được lý giải bằng việc xây dựng bờ kè ở nhiều địa phương để chống sạt lở, khiến ghe thuyền gặp khó khăn khi cập bến. Điều này đã vô tình cắt đứt dòng giao thương truyền thống. Thêm vào đó, chi phí xăng dầu tăng cao, không có nơi neo đậu ổn định, thiếu người kế tục, và quan trọng hơn cả là không còn khách mua thực sự đã buộc nhiều thương hồ phải rời ghe, bỏ nghề mưu sinh đã gắn bó hàng chục năm.
Các chuyên gia cho rằng, để bảo tồn chợ nổi, cần tập trung vào việc khôi phục sinh kế bền vững cho thương hồ. Nếu không còn thương hồ, chợ nổi sẽ chỉ còn là một hình thức trình diễn, thiếu đi sức sống từ cộng đồng. Một số giải pháp đã được đề xuất như quy hoạch lại chợ nổi theo hướng ‘phố chợ trên sông’, có bến ghe riêng, phân khu rõ ràng giữa hoạt động du lịch và hoạt động thương mại thực thụ. Bên cạnh đó, việc miễn giảm chi phí neo đậu, hỗ trợ nhiên liệu cũng sẽ giúp người buôn ghe duy trì sinh kế.
Bài học từ Thái Lan cho thấy, mặc dù không có chợ nổi tự nhiên, họ vẫn thành công trong việc tạo dựng không gian văn hóa sống động. Để cải thiện thực trạng nêu trên, Viện CISED đã đề xuất một mô hình phát triển tích hợp trong dự thảo Đề án bảo tồn Chợ nổi Cái Răng đến năm 2030. Mô hình này bao gồm những khu vực kinh doanh thương mại dịch vụ, trưng bày các sản phẩm OCOP, nông sản, khu vực biểu diễn nghệ thuật và khu vực vựa của thương hồ.
Giữ được thương hồ chính là giữ được nhịp sống ghe thuyền, giữ được văn hóa và giữ được chính linh hồn của miền sông nước phương Nam. Do đó, việc bảo tồn và phát triển chợ nổi không chỉ là bảo vệ một nét văn hóa, mà còn là góp phần phát triển du lịch và kinh tế địa phương một cách bền vững.